نقدی بر نگاه شرق‌شناسانه‌ی امپریالیستی فیلم ملکه‌ی صحرا از ورنر هرتزوگ براساس رویکرد ادوارد سعید

دوره 6، شماره 60، تیر 1403، صفحات 13 - 28

نویسندگان : اسرین عبدی *

چکیده :
فیلم ملکه‌ی صحرا براساس زندگینامه‌ی گرترود بل نویسنده، باستان‌شناس و سیاح مشهور انگلیسی و شناخته شده با عنوان «مادر عراق»، در سال 2015 توسط ورنر هرتزوگ کارگردان آلمانی ساخته شده است. هرتزوگ در این فیلم با نگاه فردی غربی مشتاق داستان‌های ناب و هیجان‌انگیز به موضوع می‌نگرد. هر چند فیلم بر گرفته از داستان واقعی است، و از منابع مستند همچون سفرنامه‌های بل از جمله بیابان و کشتزار چاپ اول( 1907) و تصویرهایی از ایران چاپ اول( 1894 ) استفاده کرده با این حال وی در دام نگاه غیر‌واقعی شرق‌شناسانه می‌افتد. در غرب غالباً از واژه (Orient ) برای شرق استفاده می‌شود. ادوارد سعید در اثر شهیر خود شرق شناسی، آنچه را که تحت عنوان شرق‌شناسی‌ است را با استفاده از منابع متنوع تعریف و پرده از اوهام آن برمی‌دارد. بنابر نظر سعید شرق شناسی کارکرد امپریالیستی داشته است و همواره در طول چندین قرن آشنایی غریبان با مشرق زمین، از آن جهت پیشبرد اهداف خود استفاده کردند. داستان فیلم در قرن نوزدهم و اوایل بیستم می‌گذرد، این دوران، دوره سردمداری امپراتوری بریتانیا به عنوان قدرت بلامنازع در جهان است. بل در این دوره پرتلاطم آثارش را می‌آفریند، آثاری که بیشتر به صورت سفرنامه و یادداشت‌های روزانه هستند و به شرح و تفسیر مناطق خاورمیانه از جمله ایران و امپراتوری عثمانی می‌پردازد. حال فیلم ملکه‌ی صحرا درباره او و آن دوران در سده‌ای ساخته شده است که بیشتر با عنوان دوره‌ی امپریالیستی آمریکایی شناخته می‌شود. سعید معتقد است انسان غربی به دوران استعماری قرون گذشته با دید نوستالیژیک‌وار می‌نگرد، و سعی در بازآفرینی آن دارد. فیلم ملکه‌ی صحرا از جمله آثار تولید شده با این نیت است. رویایی و وهم آلود بودن، جغرافیای خیالی، شرق غیرمتمدن، غرب به عنوان قیم مشرق زمین، موضع خودبرتری و نگاه از بالا اینها از ویژگی بارز نگاه شرق‌شناسانه است که ادوارد سعید بدان‌ها اشاره می‌کند. هرتزوگ نیز در فیلم‌اش به آنها دست می آویزد و همان نگاه را به شرق دارد. در نهایت نیز به اشتراکات مابین ورنر هرتزوگ و قهرمان فیلم‌اش گرترود بل یافته شده است که در یک کلام می‌توان آن شرق‌شناسی نامید.

کلمات کلیدی :
ادوارد سعید، شرق شناسی.ملکه صحرا.گرترود بل. ورنر هرتزوگ